10.3. Los, aaneen of streepje
Er bestaat vaak verwarring over de regels voor het aaneenschrijven en het gebruik van het koppelteken of de spatie tussen woorden die bij elkaar horen. Vooral bij samenstellingen is de twijfel groot. Raadpleeg voor de algemene regels hoofdstuk 6 van de Woordenlijst Nederlandse Taal en hoofdstuk 8 van de Technische Handleiding bij de Woordenlijst 2005. Ook de Schrijfwijzer van J. Renkema geeft in hoofdstuk 5.3 een goede toelichting met vele voorbeelden. Zie hoofdstuk 11 voor meer informatie over deze en andere naslagwerken.
Hieronder volgen enkele vuistregels die voor enig houvast kunnen zorgen.
Wanneer de woordenboeken en de regels geen uitsluitsel geven over het al dan niet aaneenschrijven van samenstellingen, houden we het criterium van de duidelijkheid aan: als we vermoeden dat een aaneengeschreven samenstelling voor de lezer moeilijkheden oplevert, gebruiken we het koppelteken.
10.3.1. Samenstellingen
Samenstellingen worden in principe aaneengeschreven:
achturendag
conceptnota
eenrichtingsverkeer
hogedrukgebied
lagelonenland
langeafstandsraket
langetermijncontract
ontwerprichtlijn
ontwerpverdrag
tweedeklasreiziger
socialezekerheidswet
populairwetenschappelijk
internationaalrechtelijk
Dit geldt ook voor samenstellingen met euro als nadere bepaling van het tweede lid:
euroambtenaar
eurocent
eurobiljet
Eurogroep
eurozone
Samenstellingen met twee of meer gelijkwaardige delen krijgen een koppelteken:
de Nederlands-Belgische spellingcommissie
Europees-mediterraan partnerschap (soms afgekort als Euromediterraan partnerschap)
prins-gemaal
sociaal-economisch (twee gelijkwaardige adjectieven), maar
sociaaleconomisch (het economische vanuit een sociale invalshoek bekeken)
Samenstellingen die bestaan uit een grondwoord en een bijzondere voor- of nabepaling krijgen een koppelteken.
Bijzondere voorbepalingen: adjunct-, aspirant-, assistent-, bijna-, chef-, collega-, ex-, interim-, kandidaat-, leerling-, niet-, non-, meester-, oud- (in de zin van “gewezen”), stagiair-, substituut-.
Bijzondere nabepalingen: -fiscaal, -generaal, -militair, -president, -testamentair, -verbaal.
adjunct-directeur
assistent-resident
kandidaat-lidstaat
minister-president
proces-verbaal
secretaris-generaal
In veel gevallen is de oorspronkelijke betekenis van “meester” afgezwakt en wordt de samenstelling aaneengeschreven.
meesterspion
meesteroplichter
meester-kok (chef-kok), maar
meesterkok (voortreffelijke kok)
Samenstellingen waarvan het tweede deel met een hoofdletter begint, krijgen een koppelteken:
commissie-Davids
kabinet-Rutte
procedure-Lamfalussy
anti-Duits
on-Nederlands
pan-Afrikaans
pan-Europees
Let echter op het verschil tussen bijvoorbeeld “oud-Hollands”, zoals in het oude Holland gevonden werd of gebruikelijk was, en “Oudhollands”, de taal van het oude Holland, Middelnederlands of Vroegnieuwnederlands.
Voor woorden met “trans” volgen we de onderstaande regels:
trans-Atlantisch
trans-Europees
trans-Siberisch
Wanneer “trans” in combinatie met een geografische aanduiding zoals een bergketen, rivier, woud enz. de betekenis heeft van “het gebied aan gene zijde”, wordt de samenstelling in één woord, met een beginhoofdletter, geschreven:
Transkaukasië, Transkaukasisch
Transnistrië, Transnistrisch
Transsylvanië, Transsylvanisch
Transvaal, Transvaals
Transkarpatië, Transkarpatisch
Samenstellingen waarvan het linkerdeel een eigennaam is, schrijven we aaneen.
Moeilijk leesbare samenstellingen mogen met een koppelteken worden geschreven.
Europaovereenkomst
Himalayatalen
Lissabonstrategie
Lorentzkracht
Noordzeeconferentie
Schengenland
Shetlandeilanden
Talibanmilitie
Uruguayronde
Deze regel geldt ook wanneer het linkerlid een instelling van de Europese Unie is.
Commissieverordening
Commissiebreed
Parlementslid
Raadsbesluit
Samenstellingen waarvan het linkerdeel de naam van een programma, project of netwerk e.d. is, schrijven we met een koppelteken:
Erasmus-programma
Erasmus Mundus-programma
Eures-netwerk
ITER-project
Marco Polo-programma
In samenstellingen waarin een uit twee of meer delen bestaande eigennaam wordt gevolgd door een soortnaam, wordt alleen het laatste deel van de eigennaam aaneengeschreven met de soortnaam. De spaties tussen de delen van de eigennaam blijven behouden:
Jean Monnetgebouw
Irian Jayakenner
Ho Chi Minhstad
Koning Boudewijnstichting
Koningin Wilhelminafonds
We gebruiken een koppelteken op de grens tussen linker- en rechterlid in samenstellingen met cijfers, apart staande letters, redactionele afkortingen, initiaalwoorden en/of symbolen. Vaak zal een van beide leden worden gevormd door een conventionele (vaste) combinatie van cijfers, apart staande letters, redactionele afkortingen, initiaalwoorden en/of symbolen waarvoor een vaste, ook door ons te volgen, schrijfwijze geldt (DIN A4, G20 enz.):
100-jarige
btw-tarief
cd-speler
c-sleutel
e-mailadres
tussen-s
tv-programma
x-as
BBC 1-programma
DIN A4-formaat
G20-bijeenkomst
kleuren-tv
Lodewijk XV-meubel
mama’s-kindje
koolstof 14-methode
8mm-camera
Een bijzonder geval is de aanduiding van de lidstaten of een groep lidstaten van de EU met “EU” gevolgd door het aantal lidstaten. Omwille van de eenvormigheid (bijvoorbeeld lijsten die in alle talen gelijk zijn) schrijven we in alle talen EU-17, EU-27 enz.:
EU-27-landen
EU-17-besluit
Indien het eerste deel van een driedelige samenstelling een woordgroep met een cijfer is, dan gebruiken we een spatie en geen koppelteken:
40 urenweek
1 meiviering
Engelse samenstellingen die eindigen op een voorzetsel, krijgen een streepje. Wanneer zo’n samenstelling zelf het linkerdeel van een samenstelling met een Nederlands woord wordt, blijft het streepje behouden en wordt het voorzetsel aaneengeschreven met het Nederlandse woord:
bottom-up
bottom-upbenadering
follow-up
follow-upconferentie
lay-out
lay-outkwestie
spin-off
spin-offproject
stand-by
stand-byteam
Ten slotte volgen hier nog enkele losse woorden die veel in EU-teksten voorkomen:
ad hoc
comité ad hoc
ad-hoccomité
online
onlinedienst
helpdesk
knowhow
taskforce
fulltime
joint venture
Enkele vuistregels: we schrijven in het Nederlands gebruikelijke samenstellingen van Engelse woorden in één woord. Raadpleeg bij twijfel het woordenboek. Als een samenstelling niet in het woordenboek is opgenomen, gaan we ervan uit dat zij niet gebruikelijk is en houden we de oorspronkelijke schrijfwijze aan.
Niet-Engelse uitheemse woordgroepen behouden de oorspronkelijke schrijfwijze. Als ze op hun beurt het linkerdeel zijn van een samenstelling, worden spaties vervangen door streepjes:
haute couture
haute-couturewinkel
a capella
a-capellakoor
deux-chevaux
10.3.2. Diversen
Oude naamvalsvormen
De spelling van vaste uitdrukkingen met oude naamvalsvormen levert nogal eens hoofdbrekens op. In groten getale, onzes inziens, te allen tijde, ten enenmale, terzelfder tijd en talrijke andere uitdrukkingen zijn te vinden in de Schrijfwijzer van J. Renkema onder punt 5.10.2 (Oude uitdrukkingen).
Betekenisverschil
Soms is er een verschil in betekenis tussen de aaneengeschreven en de los geschreven versie. In het algemeen hebben twee woorden aaneen een minder letterlijke betekenis dan apart:
Ik doe alles behalve afwassen.
Dat is allesbehalve normaal.
Greta doet dit even goed als ik.
Zij kan het evengoed laten.
We moeten ten minste een miljoen betalen.
Maar we kunnen het tenminste betalen.
Ten slotte kwamen we in de kroonzaal.
We waren tenslotte uitgenodigd.
Er is een grammaticaal verschil tussen de vet gezette woorden in de volgende zinnetjes:
Te veel geld uitgeven is onverstandig. (bijvoeglijk)
Het teveel wordt teruggestort. (zelfstandig)
Te kort gesneden rokken mogen niet gedragen worden. (bijvoeglijk)
Het tekort op de betalingsbalans is te verwaarlozen. (zelfstandig)
Hoe ver kun jij springen? (vraagwoord)
Je moet weten hoever je gaat. (bijwoord)
