ISSN 1831-5380
Διάγραμμα του δικτυακού τόπου | Ανακοίνωση νομικού περιεχομένου | Τα cookies | Συνήθεις ερωτήσεις | Επικοινωνία | Εκτύπωση

10.1.2. Κόμμα

Το κόμμα χρησιμοποιείται κυρίως ως εξής:

10.1.2.1. Μέσα στην πρόταση

α)  Χωρίζονται με κόμμα οι ασύνδετοι όμοιοι όροι της πρότασης, δηλαδή υποκείμενα, αντικείμενα, κατηγορούμενα, προσδιορισμοί κ.λπ.:

Η επιτροπή για τα δικαιώματα της γυναίκας, η επιτροπή κοινωνικών υποθέσεων και η επιτροπή αναφορών εξέδωσαν θετική γνωμοδότηση.
Οι βουλευτές εξέτασαν τις εκθέσεις, τις γνωμοδοτήσεις και τις ανακοινώσεις.
Η Επιτροπή ενήργησε γρήγορα, αποφασιστικά και αποτελεσματικά.

Σε καθένα από τα προαναφερόμενα παραδείγματα οι δύο πρώτοι ασύνδετοι όμοιοι όροι χωρίζονται με κόμμα. Πριν από τον τρίτο όρο, που συνδέεται με τον δεύτερο με το συμπλεκτικό και, δεν βάζουμε κόμμα [βλ. το αμέσως επόμενο στοιχείο β)].

β)  Δεν χωρίζονται καταρχήν με κόμμα οι όροι της πρότασης που συνδέονται με τους συμπλεκτικούς συνδέσμους και, ούτε (οι συμπλεκτικοί σύνδεσμοι μήτε, ουδέ, μηδέ δεν χρησιμοποιούνται σχεδόν ποτέ στα ενωσιακά κείμενα):

Η επιτροπή για τα δικαιώματα της γυναίκας και η επιτροπή κοινωνικών υποθέσεων εξέδωσαν θετική γνωμοδότηση.
Οι βουλευτές εξέτασαν τις εκθέσεις και τις ανακοινώσεις.
Η Επιτροπή αντέδρασε αμέσως και αποτελεσματικά.
Οι καταγγέλλοντες δεν έπεισαν ούτε την Επιτροπή ούτε το Δικαστήριο.

Χωρίζονται, όμως, με κόμμα οι όροι της πρότασης που συνδέονται με το ούτε, όταν είναι περισσότεροι από δύο (1):

Ούτε η Επιτροπή, ούτε το Συμβούλιο, ούτε το Κοινοβούλιο κινητοποιήθηκε.

γ)  Δεν χωρίζονται με κόμμα οι όροι της πρότασης που συνδέονται με τους διαζευκτικούς συνδέσμους ή, είτε:

Το κείμενο να διαβιβαστεί στην επιτροπή νομικών θεμάτων ή στην επιτροπή κοινωνικών υποθέσεων.
Η καταγγελία σας θα εξεταστεί είτε από τη Γενική Διεύθυνση Υγείας και Καταναλωτών είτε από τη Γενική Διεύθυνση Απασχόλησης.

Το σημείο αυτό χρειάζεται προσοχή, γιατί στα αγγλικά ιδίως πρωτότυπα πριν από το διαζευκτικό or υπάρχει συχνά κόμμα, το οποίο δεν πρέπει να μεταφέρεται άκριτα στο ελληνικό κείμενο.

Χωρίζονται, όμως, με κόμμα οι όροι της πρότασης που συνδέονται με το είτε, όταν είναι περισσότεροι από δύο (2):

Το θέμα θα εξεταστεί είτε από την Επιτροπή, είτε από το Κοινοβούλιο, είτε από το Συμβούλιο.

δ)  Χωρίζονται με κόμμα τα αρνητικά ή βεβαιωτικά μόρια στην αρχή της πρότασης:

Ναι, η Επιτροπή έλαβε υπόψη της το αίτημά σας.
Όχι, το Κοινοβούλιο δεν μπορεί να εγκρίνει την τροποποίηση.

ε)  Χωρίζονται με κόμμα τα επιρρήματα που συνδέουν (τροπικά, συμπερασματικά, αντιθετικά κ.λπ.) με τα προηγούμενα [πρόκειται για τα συνδετικά και τα λεγόμενα προτασιακά επιρρήματα (3)]:

Φυσικά, η Επιτροπή δεν αποκλείει την κίνηση διαδικασίας […]
Συνεπώς, ο κανονισμός […] πρέπει να τροποποιηθεί ανάλογα.
Αντίθετα, η Επιτροπή δεν συμφώνησε με την πρόταση αυτή.
Τέλος, το Συμβούλιο επισημαίνει ότι […]

Τα συνδετικά και τα προτασιακά επιρρήματα συνιστάται να τοποθετούνται μεταξύ κομμάτων ακόμη και όταν βρίσκονται μέσα στην πρόταση και όχι στην αρχή της (βλ. γραμματική Κλαίρη–Μπαμπινιώτη, σ. 1070):

Η Επιτροπή, συνεπώς, αποδέχεται το αίτημά σας.

στ)   Χωρίζονται με κόμμα, τόσο στην αρχή της πρότασης όσο και μέσα σ’ αυτήν, οι προθετικές φράσεις, που επιτελούν στον λόγο (σχολιαστική ή συνδετική) λειτουργία παρόμοια με εκείνη των συνδετικών και των προτασιακών επιρρημάτων:

Κατά τα φαινόμενα, το Συμβούλιο θα εγκρίνει την πρόταση της Επιτροπής.
Το Συμβούλιο θα εγκρίνει, κατά τα φαινόμενα, την πρόταση της Επιτροπής.
Κατά κανόνα, οι κρατικές ενισχύσεις είναι παράνομες.
Οι κρατικές ενισχύσεις είναι, κατά κανόνα, παράνομες.
Για παράδειγμα, η κρατική ενίσχυση […] στην Alitalia δεν συνάδει με το κοινοτικό δίκαιο.
Στη συνέχεια, η Επιτροπή αποφάσισε να αποστείλει στην Ελλάδα αιτιολογημένη γνώμη.

ζ)  Χωρίζονται καταρχήν με κόμμα, τόσο στην αρχή της πρότασης όσο και μέσα σ’ αυτήν, οι φράσεις που εισάγονται με επιρρηματικά σύνολα (4) τα οποία αποτελούνται από επίρρημα + πρόθεση:

Σύμφωνα με το άρθρο 5 του κανονισμού, τα κράτη μέλη υποχρεούνται να […]
Σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα, το σχέδιο θα ολοκληρωθεί το 2009.
Ανεξάρτητα από τις απόψεις των κρατών μελών, η Επιτροπή πιστεύει ότι […]

Δεν χωρίζονται, όμως, με κόμμα οι φράσεις αυτές, όταν αποτελούν άμεσο προσδιορισμό του ρήματος της πρότασης από την οποία εξαρτώνται:

Τα προγράμματα σχεδιάστηκαν σύμφωνα με τις οδηγίες της Επιτροπής.

η)  Χωρίζονται με κόμμα οι μετοχικές προτάσεις, όταν χρησιμοποιούνται παρενθετικά, όταν είναι πολύ μεγάλες —επίσης όταν βρίσκονται στην αρχή της περιόδου και δεν είναι πολύ μικρές (στις περιπτώσεις αυτές υπεισέρχεται ενίοτε και η υποκειμενική κρίση του γράφοντος)— ή όταν είναι επεξηγήσεις:

Η Επιτροπή, ανταποκρινόμενη στο αίτημά σας, πρότεινε την οδηγία […] (Παρενθετική μετοχική πρόταση)
Η Επιτροπή αντέδρασε αμέσως, λαμβάνοντας υπόψη τον πολύ υψηλό αριθμό κοινοποιήσεων απάτης και παρατυπιών […] (Μεγάλη μετοχική πρόταση)
Συνειδητοποιώντας τη σοβαρότητα του προβλήματος, η Επιτροπή αντέδρασε αμέσως. (Αρκετά μεγάλη μετοχική πρόταση στην αρχή της περιόδου)
Η Επιτροπή αντέδρασε με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο, κινώντας διαδικασία παράβασης. (Επεξηγηματική μετοχική πρόταση)

Πρέπει, πάντως, να επισημανθεί ότι στην απόφαση του γράφοντος να χωρίσει ή να μη χωρίσει τη μετοχική πρόταση με κόμμα παίζει συχνά ρόλο η θέση της μετοχικής πρότασης (αν δηλαδή βρίσκεται στην αρχή της περιόδου ή όχι, ήτοι, στην πράξη, αν προηγείται ή έπεται της κύριας), το είδος της (επιρρηματική ή τροπική), όπως και η νοηματική της σχέση με τα προηγούμενα.

Η Επιτροπή απέρριψε την πρόταση, κρίνοντας ότι αντίκειται στα κοινοτικά συμφέροντα. [Εδώ η μετοχική πρόταση δεν είναι πολύ μεγάλη· καλό όμως είναι να χωριστεί με κόμμα, διότι ισοδυναμεί με δευτερεύουσα επιρρηματική (αιτιολογική: επειδή έκρινε […]) πρόταση (βλ. Οδηγό εκδόσεων Πατάκη, πρώτο μέρος, σ. 39).]
Η Επιτροπή συμφώνησε, διατυπώνοντας όμως σοβαρές επιφυλάξεις. [Ούτε εδώ η μετοχική πρόταση είναι πολύ μεγάλη· καλό όμως είναι να χωριστεί με κόμμα, διότι δηλώνει κάποια αντίθεση με τα προηγούμενα (βλ. Οδηγό εκδόσεων Πατάκη, πρώτο μέρος, σ. 40).]

Κόμμα χρειάζεται και στις μετοχικές προτάσεις με γενική απόλυτο (εξαιρουμένων […], λαμβανομένης υπόψη […], δεδομένου ότι […], συμπεριλαμβανομένου του […] κ.ο.κ.).

Οι έκτακτες γραμμές εκτελούνται υπό την κάλυψη φύλλου πορείας, εξαιρουμένων των γραμμών που αναφέρονται στο άρθρο 5 παράγραφος 3 δεύτερο εδάφιο.
Οι αρμόδιες αρχές διασφαλίζουν ότι οι κυρώσεις που επιβάλλονται στον ενεχόμενο μεταφορέα είναι, στο σύνολό τους, ανάλογες προς την ή τις παραβάσεις για τις οποίες επιβλήθηκαν κυρώσεις, λαμβανομένης υπόψη της κύρωσης που επιβλήθηκε ενδεχομένως στο κράτος μέλος στο οποίο διαπιστώθηκαν οι παραβάσεις.

θ)  Χωρίζονται με κόμμα η παράθεση και η επεξήγηση (περικλείονται από κόμματα, όταν είναι παρένθετες):

Την εισήγηση έκανε ο κ. Μπαρόζο, πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. (Παράθεση)
Πολλά κοινοτικά όργανα εδρεύουν στην πρωτεύουσα του Βελγίου, τις Βρυξέλλες. (Επεξήγηση)
Ο κ. Μπαρόζο, πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δήλωσε σχετικά:… (Παράθεση· κόμμα πριν και μετά, γιατί είναι παρένθετη)
Η πρωτεύουσα του Βελγίου, οι Βρυξέλλες, είναι έδρα πολλών κοινοτικών οργάνων. (Επεξήγηση· κόμμα πριν και μετά, γιατί είναι παρένθετη)

Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί μια περίπτωση που μοιάζει, αλλά δεν συμπίπτει με την επεξήγηση. Πρόκειται για φράσεις στις οποίες ο προσδιοριστικός όρος προηγείται, χωρίς όμως να υπάρχει συντακτικά stricto sensu επεξήγηση, γιατί η σχέση μεταξύ προσδιοριστικού και προσδιοριζόμενου όρου δεν είναι μονοσήμαντη. Στην περίπτωση αυτή δεν μπαίνει κόμμα:

Στη σύνοδο συμμετείχαν ο επίτροπος κ. Barnier, ο ευρωβουλευτής κ. Παπαδόπουλος, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Δημητριάδης και ο ισπανός βουλευτής κ. Perez.

Στο παράδειγμα επεξήγησης που δόθηκε παραπάνω με τις Βρυξέλλες, η σχέση μεταξύ των εννοιών πρωτεύουσα του Βελγίου και Βρυξέλλες είναι μονοσήμαντη, δηλαδή πρωτεύουσα του Βελγίου είναι μόνο οι Βρυξέλλες. Αντίθετα, στο τελευταίο παράδειγμα, ο κ. Barnier είναι ένας από τους πολλούς επιτρόπους, ο κ. Παπαδόπουλος ένας από τους πολλούς ευρωβουλευτές κ.ο.κ. Επομένως, δεν πρόκειται για επεξήγηση. Είναι, πάντως, χρήσιμο να γνωρίζει ο μεταφραστής ότι σε περιπτώσεις αυτού του είδους, όπως προαναφέρθηκε, δεν πρέπει να χωρίζει τον προσδιοριστικό και τον προσδιοριζόμενο όρο με κόμμα.

Τέλος, επισημαίνεται ότι συχνά με κόμμα χωρίζεται επίσης και η προεξαγγελτική παράθεση (όχι πάντα, γιατί μερικές φορές παίρνει θαυμαστικό).

Και το σπουδαιότερο, η Επιτροπή ενίσχυσε τα κράτη μέλη με σημαντικά ποσά.

ι)  Χωρίζεται με κόμμα η κλητική προσφώνηση (περικλείεται από κόμματα, όταν είναι παρένθετη):

Κυρίες και κύριοι βουλευτές, σας εκφράζω την ειλικρινή μου ικανοποίηση […]
Κύριε πρέσβη, σας παρακαλώ  […]
Σας παρακαλώ, κύριε πρέσβη,  […]

Στα ενωσιακά κείμενα περιπτώσεις κλητικής προσφώνησης έχουμε, για παράδειγμα, σε επιστολές που απευθύνουν τα όργανα της Ένωσης σε πολίτες ή σε αρχές των κρατών μελών, καθώς και σε ομιλίες αξιωματούχων που μεταφράζονται από τις υπηρεσίες μας.

ια)  Χωρίζονται με κόμματα δύο ή περισσότερα επίθετα που αναφέρονται στο ίδιο ουσιαστικό:

Οι εκτενείς, διεξοδικές, ειλικρινείς διαβουλεύσεις που οργάνωσε η Επιτροπή […]

Όταν όμως το τελευταίο επίθετο αποτελεί με το ουσιαστικό μία έννοια την οποία προσδιορίζει το προηγούμενο επίθετο, τότε τα δύο επίθετα δεν χωρίζονται με κόμμα:

Η πολυσέλιδη πράσινη βίβλος για την επιχειρηματικότητα στην Ευρώπη […]
Η Επιτροπή επιθυμεί σταθερές γεωργικές τιμές.

Πρακτικός τρόπος διάκρισης των δύο περιπτώσεων: στην πρώτη περίπτωση μπορούμε να βάλουμε μεταξύ των επιθέτων τον σύνδεσμο και (εκτενείς και διεξοδικές και ειλικρινείς διαβουλεύσεις), και η πρόταση στέκει χωρίς πρόβλημα· στη δεύτερη όχι (είναι αδύνατον να πούμε: πολυσέλιδη και πράσινη βίβλος ή σταθερές και γεωργικές τιμές).

ιβ)  Δεν χωρίζονται με κόμμα οι σύντομοι χρονικοί προσδιορισμοί στην αρχή της πρότασης (σε αντίθεση με τα αγγλικά και τα γαλλικά):

Το 2003 η Επιτροπή εξέδωσε […]

Μετά το 2003 δεν βάζουμε κόμμα, αν και πολύ συχνά τα ξένα πρωτότυπα έχουν.

10.1.2.2. Μέσα στην περίοδο

α)  Οι ασύνδετες ισοδύναμες (κύριες ή δευτερεύουσες) προτάσεις χωρίζονται με κόμμα:

Ο πρόεδρος κάλεσε το προεδρείο σε συνεδρίαση, έστειλε τις προσκλήσεις, διαβίβασε τα σχετικά έγγραφα στα μέλη, έκανε διαβήματα προς το Συμβούλιο και την Επιτροπή για τη διευθέτηση του ζητήματος.

Εδώ έχουμε τέσσερις κύριες προτάσεις. Επειδή είναι ασύνδετες, χωρίζονται με κόμματα.

Η Επιτροπή υπέβαλε την πρόταση, το Κοινοβούλιο την ενστερνίστηκε, τα κράτη μέλη την αποδέχτηκαν και το Συμβούλιο την ενέκρινε.

Εδώ έχουμε επίσης τέσσερις κύριες προτάσεις. Οι τρεις πρώτες, που είναι ασύνδετες, χωρίζονται με κόμματα, αλλά η τέταρτη, που συνδέεται παρατακτικά (συμπλεκτικά) με την τρίτη (με το και), δεν χωρίζεται με κόμμα από την τρίτη κύρια πρόταση [βλ. το αμέσως επόμενο στοιχείο β)].

Επειδή η Επιτροπή δεν πείστηκε από τα επιχειρήματά σας, επειδή οι ελληνικές αρχές έδωσαν ικανοποιητικές διευκρινίσεις και επειδή η νομολογία του Δικαστηρίου είναι σαφής, η Επιτροπή είναι αναγκασμένη να απορρίψει την καταγγελία σας.

Εδώ έχουμε τρεις δευτερεύουσες (αιτιολογικές) προτάσεις (και μία κύρια, που όμως δεν μας ενδιαφέρει εν προκειμένω). Οι δύο πρώτες δευτερεύουσες προτάσεις, που είναι ασύνδετες, χωρίζονται με κόμματα, αλλά η τρίτη, που συνδέεται παρατακτικά (συμπλεκτικά) με τη δεύτερη (με το και), δεν χωρίζεται με κόμμα από τη δεύτερη αιτιολογική πρόταση [βλ. το αμέσως επόμενο στοιχείο β)].

Η Επιτροπή θέλει να μάθει πότε πήρατε την ενίσχυση, ποιος σας τη χορήγησε, πώς τη χρησιμοποιήσατε και αν την επιστρέψατε.

Εδώ έχουμε τέσσερις δευτερεύουσες (πλάγιες ερωτηματικές) προτάσεις (και μία κύρια, που όμως δεν μας ενδιαφέρει εν προκειμένω). Οι τρεις πρώτες δευτερεύουσες προτάσεις, που είναι ασύνδετες, χωρίζονται με κόμματα, αλλά η τέταρτη, που συνδέεται παρατακτικά (συμπλεκτικά) με την τρίτη (με το και), δεν χωρίζεται με κόμμα από την τρίτη πλάγια ερωτηματική πρόταση [βλ. το αμέσως επόμενο στοιχείο β)].

β)  Δεν χωρίζονται καταρχήν με κόμμα οι ισοδύναμες (κύριες με κύριες και δευτερεύουσες με δευτερεύουσες) προτάσεις που συνδέονται με τους συμπλεκτικούς συνδέσμους και, ούτε (οι συμπλεκτικοί σύνδεσμοι μήτε, ουδέ, μηδέ δεν χρησιμοποιούνται σχεδόν ποτέ στην ενωσιακή πρακτική):

Η Επιτροπή υπέβαλε την πρόταση και το Συμβούλιο την ενέκρινε.
Ούτε η Επιτροπή αντέδρασε ούτε το Συμβούλιο έλαβε μέτρα.
Επειδή η Επιτροπή δεν πείστηκε από τα επιχειρήματά σας και επειδή οι ελληνικές αρχές έδωσαν ικανοποιητικές διευκρινίσεις, η Επιτροπή είναι αναγκασμένη να απορρίψει την καταγγελία σας.

Στο τελευταίο παράδειγμα οι δύο (ισοδύναμες) δευτερεύουσες αιτιολογικές προτάσεις που συνδέονται μεταξύ τους συμπλεκτικά με το και δεν παίρνουν κόμμα. Μπαίνει, όμως, κόμμα μεταξύ της δεύτερης αιτιολογικής πρότασης και της κύριας που ακολουθεί [βλ. το στοιχείο στ) παρακάτω].

Χωρίζονται, όμως, με κόμμα οι προτάσεις που συνδέονται με το ούτε, όταν είναι περισσότερες από δύο:

Ούτε η Επιτροπή αντέδρασε, ούτε το Συμβούλιο έλαβε μέτρα, ούτε το Κοινοβούλιο κινητοποιήθηκε.

Ωστόσο, για το και βλ. και το στοιχείο θ) παρακάτω.

γ)  Δεν χωρίζονται με κόμμα οι ισοδύναμες (κύριες με κύριες και δευτερεύουσες με δευτερεύουσες) προτάσεις που συνδέονται με τους διαζευκτικούς συνδέσμους ή, είτε:

Η Επιτροπή θα εξετάσει την καταγγελία σας η ίδια ή θα την παραπέμψει στην επιτροπή αναφορών του Κοινοβουλίου.
Η Επιτροπή θα εξετάσει την καταγγελία σας, όταν της προσκομίσετε τα σχετικά στοιχεία ή όταν συγκεντρώσει τα στοιχεία αυτά αυτεπαγγέλτως.

Το σημείο αυτό χρειάζεται προσοχή, γιατί στα αγγλικά ιδίως πρωτότυπα πριν από το διαζευκτικό or υπάρχει συχνά κόμμα, το οποίο δεν πρέπει να μεταφέρεται άκριτα στο ελληνικό κείμενο.

Στο τελευταίο παράδειγμα οι δύο (ισοδύναμες) δευτερεύουσες χρονικές προτάσεις που συνδέονται μεταξύ τους διαζευκτικά με το ή δεν παίρνουν κόμμα. Μπαίνει, όμως, κόμμα μεταξύ της πρώτης χρονικής πρότασης και της κύριας που προηγείται [βλ. το στοιχείο στ) παρακάτω].

Η Επιτροπή είτε θα δεχθεί είτε θα απορρίψει την καταγγελία σας.

Χωρίζονται, όμως, με κόμμα οι προτάσεις που συνδέονται με το είτε, όταν είναι περισσότερες των δύο:

Η Επιτροπή είτε θα εξετάσει την καταγγελία σας, είτε θα την παραπέμψει στην επιτροπή αναφορών του Κοινοβουλίου, είτε θα προσφύγει στο Δικαστήριο.

δ)  Χωρίζονται με κόμμα οι ισοδύναμες (κύριες με κύριες και δευτερεύουσες με δευτερεύουσες) προτάσεις, όταν συνδέονται με αντιθετικούς συνδέσμους:

Η Επιτροπή δέχτηκε την τροπολογία, αλλά το Συμβούλιο την απέρριψε.
Το Δικαστήριο απέρριψε την προσφυγή σας, όχι επειδή είναι αβάσιμη, αλλά επειδή κρίθηκε απαράδεκτη.

Στο τελευταίο παράδειγμα οι δύο (ισοδύναμες) δευτερεύουσες αιτιολογικές προτάσεις που συνδέονται μεταξύ τους αντιθετικά με το αλλά παίρνουν κόμμα. Μπαίνει, επίσης, κόμμα μεταξύ της πρώτης αιτιολογικής πρότασης και της κύριας που προηγείται [βλ. το στοιχείο στ) παρακάτω].

Όταν όμως δεν αντιτίθενται προτάσεις αλλά όροι της ίδιας πρότασης, τότε δεν χρειάζεται κόμμα:

Η αντιπροσωπεία που μετέβη στις Βρυξέλλες ήταν ολιγομελής αλλά αποτελεσματικότατη.

ε)  Χωρίζονται με κόμμα οι κύριες παρενθετικές προτάσεις. Στην περίπτωση αυτή, χρειάζονται δύο κόμματα και όχι ένα:

Η Επιτροπή, δήλωσε ο κ. Μπαρόζο, θα βοηθήσει τα κράτη μέλη.

στ)  Οι δευτερεύουσες χρονικές, αιτιολογικές, υποθετικές, συμπερασματικές, τελικές και εναντιωματικές προτάσεις [δηλαδή οι λεγόμενες επιρρηματικές δευτερεύουσες προτάσεις (5)] χωρίζονται καταρχήν με κόμμα από τις κύριες προτάσεις από τις οποίες εξαρτώνται:

Μόλις η Επιτροπή έλαβε την καταγγελία, ζήτησε διευκρινίσεις από τις ελληνικές αρχές.
Η Επιτροπή απέρριψε την τροπολογία, επειδή δεν πείστηκε για τη χρησιμότητά της.
Αν η Επιτροπή λάβει έγκαιρα τις παρατηρήσεις σας, θα τις λάβει υπόψη.
Οι κανόνες πρέπει να εφαρμόζονται συστηματικά, ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος καταστρατήγησης.
Για να αντιμετωπίσει την κατάσταση, η Επιτροπή εξέδωσε απόφαση […]
Η παρέμβαση έγινε δεκτή, αν και ήταν εκπρόθεσμη.

Όταν οι εν λόγω δευτερεύουσες προτάσεις χρησιμοποιούνται παρενθετικά, χρειάζεται κόμμα τόσο πριν όσο και μετά απ’ αυτές.

Η Επιτροπή, όταν ενημερώθηκε για το πρόβλημα, ενήργησε αμέσως.

Ωστόσο, μερικές φορές (κατά κανόνα, στις περιπτώσεις αυτές η δευτερεύουσα πρόταση έπεται της κύριας) η σύνδεση των προτάσεων αυτών με την κύρια πρόταση από την οποία εξαρτώνται είναι τόσο στενή και άμεση που να δικαιολογεί —ίσως και να επιβάλλει— την παράλειψη του κόμματος (στο σημείο αυτό υπεισέρχεται και η υποκειμενική κρίση του γράφοντος).

Οι μηχανισμοί εναλλακτικής επίλυσης διαφορών είναι αποτελεσματικοί μόνο όταν έχουν θεσμική στήριξη.

Εδώ η σχέση μεταξύ των δύο προτάσεων (της κύριας και της χρονικής) είναι τόσο άμεση που ο διαχωρισμός τους με κόμμα αντενδείκνυται. Ομοίως:

Οι σχετικές διατάξεις πρέπει να εφαρμόζονται με τρόπο που να αποτρέπει κάθε κίνδυνο διακρίσεων και μεροληψίας.

ζ)  Οι λεγόμενες ονοματικές δευτερεύουσες προτάσεις (βουλητικές, ειδικές, ενδοιαστικές, πλάγιες ερωτηματικές) δεν χωρίζονται καταρχήν με κόμμα από τις κύριες προτάσεις από τις οποίες εξαρτώνται:

Ειδικότερα:

ζ1.
Οι δευτερεύουσες βουλητικές προτάσεις δεν χωρίζονται καταρχήν με κόμμα:
Η Επιτροπή εξέφρασε την επιθυμία της να οργανωθεί συνέδριο […]
Η Επιτροπή γνωστοποίησε την πρόθεσή της να προτείνει οδηγία […]
Για το θέμα αυτό πρέπει να συγκληθεί διάσκεψη […]
Είναι δύσκολο να δεχθεί η Επιτροπή ότι […]

Χωρίζονται, όμως, με κόμμα:

όταν είναι επεξηγηματικές:
Αυτό ακριβώς προτείνει η Επιτροπή, να οργανωθεί συνέδριο […]
όταν εισάγονται με ορισμένες προθέσεις (χωρίς, δίχως, από κ.λπ.) ή επιρρήματα (προκειμένου, ίσως κ.λπ.) (βλ. Συντακτικό Τζάρτζανου, σ. 88-89 του δεύτερου τόμου). Η περίπτωση αυτή είναι αρκετά συνηθισμένη στα ενωσιακά κείμενα, ιδίως με το προκειμένου, το οποίο δεν εισάγει τελική αλλά βουλητική πρόταση:
Χωρίς να θέλει να προκαταλάβει την απόφαση του Συμβουλίου, η Επιτροπή […]
Προκειμένου να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, η Επιτροπή […]
ζ2.
Οι δευτερεύουσες ειδικές προτάσεις δεν χωρίζονται καταρχήν με κόμμα:
Ο κ. Μπαρόζο δήλωσε ότι η Επιτροπή θα βοηθήσει τα κράτη μέλη.

Χωρίζονται όμως με κόμμα σε δύο περιπτώσεις (και οι δύο, όμως, είναι σπανιότατες στα ενωσιακά κείμενα):

ενίοτε (όχι πάντοτε), όταν προηγούνται της κύριας πρότασης:
Ότι έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος στην Ελλάδα, κανείς δεν μπορεί να το αμφισβητήσει. [Εδώ υπονοείται ένα αυτό ([…], αυτό κανείς δεν μπορεί […])]
Αλλά:
Η άποψη ότι η Ελλάδα παρέβη τις υποχρεώσεις της δεν ευσταθεί.
όταν επεξηγούν το αντικείμενο της κύριας πρότασης.
Η Επιτροπή σάς επισήμανε επανειλημμένα το προαναφερόμενο πρόβλημα, ότι τα σφαγεία δεν πληρούν τους όρους υγιεινής. ( […] ότι, δηλαδή, τα σφαγεία […])
ζ3.
Οι δευτερεύουσες ενδοιαστικές προτάσεις δεν χωρίζονται καταρχήν με κόμμα:
Η Επιτροπή φοβάται μήπως η κρίση επεκταθεί στο σύνολο της οικονομίας.

Χωρίζονται, όμως, με κόμμα, όταν είναι επεξηγηματικές:

Αυτό ακριβώς φοβάται η Επιτροπή, μήπως η κρίση επεκταθεί στο σύνολο της οικονομίας.
ζ4.
Οι πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις δεν χωρίζονται καταρχήν με κόμμα:
Ο πρόεδρος ρώτησε τον ενάγοντα αν επιμένει στην καταγγελία του.
Η Επιτροπή ζήτησε να μάθει από την καταγγέλλουσα εταιρεία πότε ενημερώθηκε για το πρόβλημα.

Χωρίζονται, όμως, με κόμμα, όταν είναι επεξηγηματικές:

Αυτό ακριβώς ζήτησε να μάθει η Επιτροπή, πότε ενημερωθήκατε για το πρόβλημα.

Επίσης, όταν προηγούνται του ρήματος, χρειάζεται κόμμα:

Το αν η τροπολογία θα γίνει δεκτή, εξαρτάται και από άλλους παράγοντες. [Εδώ υπονοείται ένα αυτό ([…], αυτό εξαρτάται από […])]

η)  Οι λεγόμενες επιθετικές αναφορικές προτάσεις (δηλαδή αυτές που εισάγονται με την αντωνυμία ο οποίος ή με το που), όταν είναι προσδιοριστικές (ή, σύμφωνα με άλλη ορολογία, περιοριστικές ή μη προσθετικές, δηλαδή όταν είναι απαραίτητο συμπλήρωμα του λόγου), δεν πρέπει να παίρνουν κόμμα, ενώ, όταν είναι μη προσδιοριστικές (ή, σύμφωνα με άλλη ορολογία, μη περιοριστικές ή προσθετικές, δηλαδή όταν δεν είναι απαραίτητο συμπλήρωμα του λόγου), το κόμμα είναι απαραίτητο. Στις περιπτώσεις αυτές, η εσφαλμένη χρήση —ή μη χρήση— του κόμματος έχει ως αποτέλεσμα βασική νοηματική αλλοίωση του περιεχομένου του κειμένου:

Τα κράτη μέλη που υπέγραψαν τη σύμβαση καλούνται σε διάσκεψη.

Εδώ η επιθετική αναφορική πρόταση είναι προσδιοριστική (σύμφωνα με άλλη ορολογία: περιοριστική ή μη προσθετική), δηλαδή αποτελεί άμεσο και αναγκαίο προσδιορισμό του υποκειμένου. Καθορίζει ποια κράτη μέλη καλούνται σε διάσκεψη: όχι όλα αλλά μόνο όσα υπέγραψαν τη σύμβαση.

Τα κράτη μέλη, που υπέγραψαν τη σύμβαση, καλούνται σε διάσκεψη.

Εδώ η επιθετική αναφορική πρόταση είναι μη προσδιοριστική (σύμφωνα με άλλη ορολογία: μη περιοριστική ή προσθετική)· σε αντίθεση με την προηγούμενη περίπτωση, το νόημα είναι ότι όλα τα κράτη μέλη, που, όπως είναι γνωστό, υπέγραψαν τη σύμβαση, καλούνται στη διάσκεψη.

Οι λεγόμενες ελεύθερες αναφορικές προτάσεις, όταν είναι ονοματικές, δηλαδή εισάγονται με τις αντωνυμίες όποιος, όσος, ό,τι, οποιοσδήποτε κ.λπ., οπότε λειτουργούν ως υποκείμενο, αντικείμενο ή κατηγορούμενο του ρήματος της κύριας πρότασης, δεν χωρίζονται με κόμμα από την κύρια πρόταση από την οποία εξαρτώνται.

Όσοι απαντήσουν στη διαβούλευση θα λάβουν έγγραφη επιβεβαίωση. (Η αναφορική πρόταση Όσοι απαντήσουν στη διαβούλευση είναι υποκείμενο του θα λάβουν.)
Η Επιτροπή θα ενημερώσει όποιες επιχειρήσεις εκδηλώσουν ενδιαφέρον. (Η αναφορική πρόταση όποιες επιχειρήσεις εκδηλώσουν ενδιαφέρον είναι αντικείμενο του θα ενημερώσει.)

Οι εν λόγω ελεύθερες αναφορικές προτάσεις, όταν είναι επιρρηματικές, δηλαδή εισάγονται με τα αναφορικά αοριστολογικά επιρρήματα όπως, όπου, οπουδήποτε, όποτε κ.λπ., άλλοτε χωρίζονται και άλλοτε δεν χωρίζονται με κόμμα από την κύρια πρόταση από την οποία εξαρτώνται.

Δεν χωρίζονται με κόμμα μόνο όταν αποτελούν άμεσο επιρρηματικό προσδιορισμό του ρήματος της κύριας πρότασης:

Οι επιθεωρητές της Επιτροπής μεταβαίνουν οπουδήποτε υπάρχει πρόβλημα. (Τοπικός προσδιορισμός)
Η Επιτροπή θα ενεργήσει όπως νομίζει. (Τροπικός προσδιορισμός)
Η Επιτροπή θα σας απαντήσει όποτε το κρίνει σκόπιμο. (Χρονικός προσδιορισμός)

Στις άλλες περιπτώσεις (όταν δηλαδή δεν αποτελούν άμεσο επιρρηματικό προσδιορισμό του ρήματος της κύριας πρότασης) χωρίζονται με κόμμα από την κύρια πρόταση:

Όπως προαναφέρθηκε, το Κοινοβούλιο εξέδωσε ψήφισμα για το θέμα αυτό.
Ο κανονισμός (ΕΚ) αριθ. …/…, όπως τροποποιήθηκε με τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. …/…, αφορά […]
Όπως και να δείτε το θέμα, η άποψή σας δεν ευσταθεί.
Όπου και να παραδοθούν τα προϊόντα, πρέπει να υποβληθούν σε κτηνιατρικό έλεγχο.

θ)  Το κόμμα και ο σύνδεσμος και. Όταν ο σύνδεσμος και είναι καθαρά συμπλεκτικός, δεν χρειάζεται κόμμα, γιατί συνδέει όμοια πράγματα:

Στοιχεία τέτοιου είδους έχουν πολύ σχετική αξία και πρέπει να χρησιμοποιούνται με προσοχή.

Όταν, όμως, πριν από το και που συνδέει δύο προτάσεις υπάρχει ένα και που συνδέει δύο όρους της πρώτης πρότασης, το κόμμα συνηθίζεται:

Η επιτροπή εξέτασε το ιστορικό του ζητήματος, τις σχετικές εισηγήσεις και τις απόψεις των ενδιαφερομένων, και εξέδωσε θετική γνωμοδότηση.

Κόμμα χρησιμοποιείται επίσης πριν από το και, όταν υπάρχει μια ασυνέχεια στη ροή του λόγου:

Η αντίδραση της Επιτροπής ήταν άμεση, και υπήρχαν σοβαροί λόγοι γι’ αυτό.
Η Ελλάδα έλαβε πολλές επιδοτήσεις, και οι επιδοτήσεις πρέπει να αξιοποιούνται σωστά.
Ο κανονισμός ορίζει ότι δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στις απομακρυσμένες και απομονωμένες περιοχές, και το νησί Ιέρο εμπίπτει σε αυτή την κατηγορία.

Στις περιπτώσεις αυτές υπάρχει σχεδόν πάντοτε αλλαγή υποκειμένου και συχνότατα μορφολογική ασυμμετρία των δύο προτάσεων (π.χ. στη σειρά υποκειμένου-ρήματος, στην αναφορά ή μη του υποκειμένου)· αντί του κόμματος μπορεί να χρησιμοποιηθεί παύλα ή άνω τελεία.

Όταν όμως ο σύνδεσμος και είναι προσθετικός, τότε απαιτείται κόμμα:

Στις εθνοτικές μειονότητες της Ευρώπης περιλαμβάνονται Βορειοαφρικανοί, και Τσιγγάνοι που προέρχονται από τα ανατολικά κράτη.

Στην περίπτωση αυτή, αν δεν μπει κόμμα μετά τη λέξη Βορειοαφρικανοί, μπορεί να νομίσει κανείς ότι και οι Βορειοαφρικανοί προέρχονται από τα ανατολικά κράτη. Με το κόμμα οι Βορειοαφρικανοί διαχωρίζονται και γίνεται σαφές ότι η αναφορική πρόταση αφορά μόνο τους Τσιγγάνους. Εδώ ο προσθετικός σύνδεσμος και μπορεί να αντικατασταθεί από το καθώς και.

Υπάρχει και αντιθετικό και, προ του οποίου χρειάζεται κόμμα:

Η νομική επιτροπή συνέταξε το έγγραφο, και το παρουσίασε η επιτροπή αναφορών.

Δηλαδή η μεν νομική επιτροπή συνέταξε το έγγραφο, η δε επιτροπή αναφορών το παρουσίασε.

Πριν από τη συντομογραφία κ.λπ. (ή κτλ. ή κ.τ.λ.) δεν μπαίνει κόμμα. Το σημείο αυτό χρειάζεται προσοχή, γιατί στα αγγλικά ιδίως πρωτότυπα πριν από το etc. υπάρχει συχνά κόμμα, το οποίο δεν πρέπει να μεταφέρεται άκριτα στο ελληνικό κείμενο.

Πριν από το καθώς και συνιστάται να μπαίνει κόμμα.

ι)  Στις απαριθμήσεις που εισάγονται με παύλες (και οι οποίες, στη νομοτεχνική ορολογία, ονομάζονται περιπτώσεις) τα επιμέρους τμήματα χωρίζονται μεταξύ τους με κόμμα:

H Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης περιλαμβάνει τρεις σειρές:
τη σειρά L: Νομοθεσία,
τη σειρά C: Ανακοινώσεις και Πληροφορίες,
τη σειρά S: Συμπλήρωμα της Επίσημης Εφημερίδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Ωστόσο, στο διατακτικό νομικών πράξεων, εάν τα επιμέρους τμήματα εισάγονται με μικρά ελληνικά γράμματα [α), β), γ) κ.ο.κ.] ή με μικρούς λατινικούς αριθμούς [i), ii), iii) κ.ο.κ.] ή με αραβικούς αριθμούς [1), 2), 3) (6) κ.ο.κ.], τότε χωρίζονται με άνω τελεία. (Όταν εισάγονται με μικρά ελληνικά γράμματα, ονομάζονται στοιχεία, ενώ όταν εισάγονται με μικρούς λατινικούς αριθμούς ή με αραβικούς αριθμούς, ονομάζονται σημεία.) Παρεμπιπτόντως σημειώνεται ότι στις παραπομπές σε στοιχεία και σημεία χρησιμοποιούμε το δεύτερο μόνο μέρος της παρένθεσης.

ια)  Το κόμμα, με την ονομασία υποδιαστολή, χρησιμοποιείται στο αναφορικό ό, τι (το οτιδήποτε δεν παίρνει κόμμα), καθώς και στους αριθμούς για τη διάκριση των δεκαδικών ψηφίων από τα ακέραια. [Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. 10.8.1. «Αριθμοί», σημείο Β στοιχείο γ).]

ιβ)  Γενικότερα, δεν χωρίζεται με κόμμα το υποκείμενο από το ρήμα, εκτός αν, όπως προαναφέρθηκε στο στοιχείο ε), παρεμβάλλεται άλλη πρόταση ή προτάσεις ή άλλοι προσδιορισμοί, οπότε χρειάζονται δύο κόμματα και όχι ένα (τα ίδια ισχύουν και μεταξύ ρήματος και αντικειμένου).

Η Επιτροπή πρέπει να λάβει αμέσως απόφαση για το θέμα αυτό.

Αλλά:

Η Επιτροπή, τόνισε ο κ. Κυπριανού, πρέπει να λάβει αμέσως απόφαση για το θέμα αυτό.
Η Επιτροπή, έπειτα από ώριμη σκέψη, αποφάσισε να μην επιβάλει κυρώσεις στην επιχείρηση.

Υπάρχει όμως και άλλη περίπτωση κατά την οποία μπορεί το υποκείμενο «φαινομενικά» να χωρίζεται από το ρήμα. Αυτό συμβαίνει όταν έχουμε πολλά υποκείμενα ασύνδετα:

Κανονισμοί, οδηγίες, αποφάσεις, συστάσεις, έχουν εκδοθεί εκατοντάδες από τα κοινοτικά όργανα.

Όταν τεθεί κόμμα πριν από το ρήμα, υπάρχει συλλογικό, κατά το νοούμενον, υποκείμενο (όλα αυτά), και τα άλλα υποκείμενα αποτελούν την ανάλυση του εν λόγω υποκειμένου. Ωστόσο, η στίξη αυτή δεν είναι υποχρεωτική. Αν όμως τεθεί ο σύνδεσμος και μεταξύ του προτελευταίου και του τελευταίου υποκειμένου, δηλαδή αποφάσεις και συστάσεις, τότε δεν είναι δυνατόν να τεθεί κόμμα πριν από το ρήμα.

Και μια τελευταία παρατήρηση. Όπως λέει η γραμματική του Μ. Τριανταφυλλίδη (σ. 60-61), η χρήση του κόμματος είναι αδύνατο να κανονιστεί παντού. Όχι μόνο γιατί δεν είναι δυνατόν να προβλεφτούν όλες οι περιπτώσεις, αλλά και επειδή τη χρήση του τη ρυθμίζει η υποκειμενική κρίση εκείνου που γράφει και το είδος των γραφομένων. Έχει κάποια αντιστοιχία με τον τόνο της φωνής. Η σωστή χρήση δεν αποκλείει άλλωστε την ελαστικότητα στην έκτασή της και αυτή απόκειται στην προσωπική εκτίμηση.

Η παρατήρηση αυτή έχει ιδιαίτερη εφαρμογή σε περιπτώσεις επιρρηματικών κυρίως φράσεων και προσδιορισμών διαφόρων ειδών και μεγεθών, για τις οποίες (περιπτώσεις) δεν είναι δυνατόν να διατυπωθούν απαρέγκλιτοι κανόνες γενικής εφαρμογής. Στις περιπτώσεις αυτές ο κάθε συντάκτης/μεταφραστής αποφασίζει αν θα βάλει κόμμα ή όχι με βάση το προσωπικό του γλωσσικό αισθητήριο και με γνώμονα τη συμβολή ή μη του κόμματος στη νοηματική σαφήνεια και στην αισθητική κομψότητα των γραφομένων.

(1)
Βλ. επόμενη υποσημείωση.
(2)
Βλ. Δημήτρης Λυπουρλής, Γλωσσικές παρατηρήσεις ΙΙΙ, σ. 276 (βλ. βιβλιογραφία στο σημείο 11).
(3)
Προτασιακό ονομάζεται το επίρρημα που σχολιάζει το πληροφοριακό περιεχόμενο μιας πρότασης· π.χ. Δυστυχώς, το αίτημά σας απορρίφθηκε (Γραμματική Κλαίρη–Μπαμπινιώτη, σ. 891, 892 και 1149).
(4)
Για την έννοια αυτή, βλ. Γραμματική Κλαίρη–Μπαμπινιώτη, σ. 737 και επ.
(5)
Οι αναφορικές προτάσεις, που μπορεί να είναι ονοματικές ή επιρρηματικές, εξετάζονται χωριστά στο στοιχείο η) λόγω των ιδιαιτεροτήτων τους.
(6)
Στο σημείο αυτό πρέπει να γίνει μια σημαντική επισήμανση. Στα ελληνικά υπάρχουν δύο υποδιαιρέσεις εντός του διατακτικού νομικών πράξεων που μπορούν να εισάγονται με αραβικούς αριθμούς: οι παράγραφοι και τα σημεία (φυσικά, τα σημεία μπορούν να εισάγονται και με μικρούς λατινικούς αριθμούς). Οι μεταξύ τους διαφορές είναι οι εξής: πρώτον, πριν από τα σημεία που εισάγονται με αραβικούς αριθμούς (όπως και πριν από όλα τα άλλα σημεία) υπάρχει μια εισαγωγική φράση (π.χ. «Για τους σκοπούς του παρόντος κανονισμού, νοούνται ως:» ή «Ο παρών κανονισμός τροποποιείται ως εξής:»), πράγμα που δεν συμβαίνει με τις παραγράφους· και, δεύτερον, μετά τον αραβικό αριθμό που εισάγει παράγραφο μπαίνει τελεία (1.), ενώ μετά τον αραβικό αριθμό που εισάγει σημείο μπαίνει το δεύτερο μέρος της παρένθεσης [1)]· πρέπει εδώ να τονιστεί ότι οι αραβικοί αριθμοί σημείων που αναφέρονται σε διατακτικό πράξης και βρίσκονται μέσα σε κείμενο (δηλαδή και πέραν της στοίχισης) ακολουθούνται από το δεύτερο μέρος της παρένθεσης [σημείο 1)]. Η αναφορά του παρόντος κεφαλαίου σε επιμέρους τμήματα που εισάγονται με αραβικούς αριθμούς αφορά μόνο τα σημεία (και όχι τις παραγράφους) αποκλειστικά στο διατακτικό νομικών πράξεων. Επισημαίνεται ότι εκτός διατακτικού (π.χ. σε απαριθμήσεις σε παραρτήματα ή γενικά σε πράξεις ή δημοσιεύσεις που δεν έχουν νομοθετικό χαρακτήρα) οι στοιχισμένοι αραβικοί αριθμοί ακολουθούνται γενικά από τελεία (1.), ενώ όταν βρίσκονται μέσα σε κείμενο δεν ακολουθούνται από στίξη (σημείο 1).
Τελευταία ενημέρωση: 3.1.2019
Αρχή σελίδας
Προηγούμενη σελίδαΕπόμενη σελίδα